Το θεραπευτικό δυναμικό των ψυχεδελικών ουσιών στη θεραπεία ψυχιατρικών διαταραχών ή διαταραχών χρήσης ουσιών είναι γνωστό εδώ και δεκαετίες. Ωστόσο, οι λόγοι για τους οποίους τα ψυχεδελικά εμφανίζουν εντυπωσιακά αποτελέσματα δεν είναι τόσο προφανείς. Η παρούσα δημοσίευση επικεντρώνεται στην εξέταση της νευροπλαστικότητας που προκαλούν τα ψυχεδελικά ως σημαντικό παράγοντα της αποτελεσματικότητάς τους.
Ψυχεδελικά, ύλη και πνεύμα
Όπως γράφει η Dr. Nora Volkow στα ερευνητικά της σχόλια: "Η κυρίαρχη άποψη για τον εθισμό στα ναρκωτικά τον θεωρεί ως ασθένεια του εγκεφάλου". Σε αυτό το μοντέλο ο εθισμός χαρακτηρίζεται από απώλεια της ελεύθερης βούλησης και εξηγείται από νευροβιολογικούς λόγους - η χρήση ναρκωτικών μετατρέπει τις φυσιολογικές γνωστικές διεργασίες καθώς και εκείνες που σχετίζονται με το σύστημα ανταμοιβής σε παθολογικές (Εικόνα 2). Αυτό το μοντέλο υποτίθεται ότι αποστιγματίζει τη χρήση ουσιών: άλλωστε, η αιτία δεν είναι μια φυσική αδυναμία του χαρακτήρα, αλλά μια ασθένεια. Δυστυχώς, στην πραγματικότητα, η επίσκεψη στον ναρκολόγο χαρακτηρίζεται και αυτή με τη σειρά της, με αποτέλεσμα να δημιουργείται και πάλι στίγμα.
Μια εναλλακτική λύση είναι το μοντέλο μάθησης, το οποίο, με τη σειρά του, απωθείται από κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες: οι δυσμενείς εμπειρίες στην παιδική και εφηβική ηλικία, τα σωματικά και ψυχολογικά τραύματα και η φτώχεια οδηγούν στη χρήση ουσιών. Σε αυτό το παράδειγμα, ο εθισμός θεωρείται ως μια φυσική, εξαρτώμενη από το πλαίσιο αντίδραση σε σύνθετες περιβαλλοντικές συνθήκες και όχι ως ασθένεια ή αδυναμία του χαρακτήρα.
Οι νευροβιολογικές αλλαγές είναι επίσης παρούσες εδώ, αλλά θεωρούνται ως συνέπεια της φυσιολογικής λειτουργίας του εγκεφάλου: οι συμπεριφορικές συνήθειες αναπτύσσονται σύμφωνα με το μοντέλο "ερέθισμα-απόκριση" και η επακόλουθη επανάληψή τους αποτελεί φυσιολογική μάθηση. Η συνειδητοποίηση ως ασθενής, από την άλλη πλευρά, συνεπάγεται ότι το πρώτο καθήκον του ατόμου είναι να ακολουθεί τις οδηγίες των επαγγελματιών που βασίζονται στη φαρμακευτική προσέγγιση, γεγονός που σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί στη μετατόπιση της ευθύνης για την ανάρρωση στο ιατρικό προσωπικό. Όσον αφορά το μοντέλο μάθησης, η διερεύνηση των κινήτρων και των πεποιθήσεων του ατόμου είναι το κλειδί.
Οι νευροβιολογικές αλλαγές είναι επίσης παρούσες εδώ, αλλά θεωρούνται ως συνέπεια της φυσιολογικής λειτουργίας του εγκεφάλου: οι συμπεριφορικές συνήθειες αναπτύσσονται σύμφωνα με το μοντέλο "ερέθισμα-απόκριση" και η επακόλουθη επανάληψή τους αποτελεί φυσιολογική μάθηση. Η συνειδητοποίηση ως ασθενής, από την άλλη πλευρά, συνεπάγεται ότι το πρώτο καθήκον του ατόμου είναι να ακολουθεί τις οδηγίες των επαγγελματιών που βασίζονται στη φαρμακευτική προσέγγιση, γεγονός που σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί στη μετατόπιση της ευθύνης για την ανάρρωση στο ιατρικό προσωπικό. Όσον αφορά το μοντέλο μάθησης, η διερεύνηση των κινήτρων και των πεποιθήσεων του ατόμου είναι το κλειδί.
Γενικά, ο όρος"(νευρο)πλαστικότητα" αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει τις υπάρχουσες νευρωνικές οδούς σε δομικό και λειτουργικό επίπεδο κατά τη διάρκεια της ζωής.
Η δομική πλαστικότητα αναφέρεται σε μορφολογικές αλλαγές στους νευρώνες (στους άξονες, στους δενδρίτες και στις δενδριτικές ακίδες - Εικόνα 3) ή στις νευρωνικές οδούς, στην εμφάνιση και την αφαίρεση συνάψεων και στη νευρογένεση.
Ησυναπτική πλαστικότητα αναφέρεται σε αύξηση ή μείωση της συναπτικής ισχύος ανάλογα με την αύξηση ή μείωση της δραστηριότητας μεταξύ των νευρώνων. Οιαλλαγές στη δραστηριότητα επηρεάζονται από την εμπειρία: μάθηση, κατά την οποία αυξάνεται η επικοινωνία μεταξύ ορισμένων νευρώνων- και λήθη, όταν η επικοινωνία αποδυναμώνεται.
Ένα ζωντανό παράδειγμα πλαστικότητας που σχετίζεται με την προσαρμοστική αλλαγή είναι η αναδιοργάνωση του εγκεφαλικού φλοιού λόγω αλλαγών στις εισερχόμενες πληροφορίες. Για παράδειγμα, στους τυφλούς ανθρώπους ο οπτικός φλοιός ενεργοποιείται κατά τον εντοπισμό του ήχου, την απτική αντίληψη και την αντίληψη των οσμών. Προφανώς, μη απασχολούμενο από την οπτική αντίληψη, αυτό το τμήμα του εγκεφάλου αρχίζει να επεξεργάζεται αισθητηριακές ροές άλλων τρόπων. Ένα εξίσου εντυπωσιακό παράδειγμα δυσπροσαρμοστικής αλλαγής είναι ο εθισμός, καθώς βασίζεται στην πλαστικότητα των νευρωνικών κυκλωμάτων που εμπλέκονται στη λήψη αποφάσεων- στους μηχανισμούς ενίσχυσης και ανταμοιβής- στις αλλαγές στα συστήματα νευροδιαβιβαστών, στη μορφολογία των νευρώνων κ.λπ. Σε προσωπικό επίπεδο, αυτό εκδηλώνεται ως μειωμένη ικανότητα ελέγχου της χρήσης και λιγότερα κίνητρα για την απόλαυση φυσικών πηγών, όπως ο αθλητισμός, το φαγητό ή το σεξ.
Μπορεί όμως η πλαστικότητα να προκληθεί από γνωστικές διαδικασίες, αλλά από χάπια; - Φαίνεται ότι το ερώτημα αυτό έχει ήδη μια απάντηση!
Ουσίες ικανές να μεταβάλλουν σημαντικά την πλαστικότητα (επηρεάζοντας την ανάπτυξη των νευριτών, την πυκνότητα των δενδριτικών αγκαθιών, τον αριθμό των συνάψεων κ.λπ.) μετά από μια μόνο χορήγηση ονομάζονται ψυχοπλαστικογόνα. Σημαντικά διακριτικά χαρακτηριστικά τους είναι η εκδήλωση των επιδράσεων μετά από μία μόνο εφαρμογή και η παραμονή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Μπορεί όμως η πλαστικότητα να προκληθεί από γνωστικές διαδικασίες, αλλά από χάπια; - Φαίνεται ότι το ερώτημα αυτό έχει ήδη μια απάντηση!
Ουσίες ικανές να μεταβάλλουν σημαντικά την πλαστικότητα (επηρεάζοντας την ανάπτυξη των νευριτών, την πυκνότητα των δενδριτικών αγκαθιών, τον αριθμό των συνάψεων κ.λπ.) μετά από μια μόνο χορήγηση ονομάζονται ψυχοπλαστικογόνα. Σημαντικά διακριτικά χαρακτηριστικά τους είναι η εκδήλωση των επιδράσεων μετά από μία μόνο εφαρμογή και η παραμονή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Αξίζει να τονιστεί ότι τόσο η μείωση όσο και η αύξηση του αριθμού των ακίδων αναφέρονται στην πλαστικότητα. Ωστόσο, το αν αυτό είναι καλό ή κακό εξαρτάται από την περιοχή του εγκεφάλου και από το είδος της επίδρασης στην πλαστικότητα (χρήση διεγερτικών, ψυχοπλαστικών, επίλυση sudoku, εκμάθηση μιας νέας γλώσσας κ.λπ.) Για παράδειγμα, περισσότερες αιχμές μπορεί να σημαίνουν την ικανότητα ενός νευρώνα να σχηματίζει περισσότερες συνάψεις με άλλους νευρώνες.
Ας βουτήξουμε στον ωκεανό των ψυχοπλαστικογόνων
Αρχικά, η έρευνα για τα ψυχεδελικά ξεκίνησε με άλλους στόχους και ερωτήματα. Στη δεκαετία του 1950, οι ψυχίατροι διερεύνησαν τη δυνατότητα χρήσης ψυχεδελικών ουσιών τόσο για την κατανόηση της φύσης των ψυχώσεων (λαμβάνοντας τα οι ίδιοι) όσο και για τη συνοδεία της ψυχοθεραπείας (στην περίπτωση αυτή οι ψυχοδραστικές ουσίες λαμβάνονταν ήδη από τους ασθενείς). Ωστόσο, αφού το LSD διέρρευσε από τα εργαστήρια στους δρόμους, η έρευνα απαγορεύτηκε, πρώτα στις ΗΠΑ και στη συνέχεια σε πολλές άλλες χώρες. Η απαγόρευση στις ΗΠΑ και το ξέσπασμα του πολέμου κατά των ναρκωτικών αποδίδεται στο γεγονός ότι τη δεκαετία του 1960 η Αμερική βρισκόταν σε πόλεμο με το Βιετνάμ και μεταξύ των συμμετεχόντων στο αντιπολεμικό κίνημα ήταν οι χίπις, μια αντικουλτούρα που εν μέρει συνδέεται με τη χρήση ψυχεδελικών ουσιών. Η αμερικανική κυβέρνηση δαιμονοποίησε το LSD διαδίδοντας μύθους, όπως ότι το LSD περιείχε το δηλητήριο στρυχνίνη.
Φυσικά, αυτό δεν συνέβαλε στην άνθηση της επιστημονικής έρευνας, η οποία άνθισε δεκαετίες αργότερα και ονομάστηκε "ψυχεδελική αναγέννηση" - έκτοτε, τα ψυχεδελικά έχουν διερευνηθεί ως θεραπεία για την κατάθλιψη, το PTSD, τις εξαρτήσεις από ουσίες, μειώνοντας το άγχος που σχετίζεται με το φόβο του θανάτου σε άτομα με καρκίνο τελικού σταδίου.
Σήμερα, η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στις πιλοτικές μελέτες και στις μελέτες παρακολούθησης έχει αρχίσει να αναθεωρείται, καθώς η ψυχεδελική εμπειρία καθιστά εξαιρετικά δύσκολες τις διπλά τυφλές ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο δοκιμές (αυτό που λένε οι επιστήμονες αντί για μαντινάδα), επειδή, παρά τη χρήση ενεργού εικονικού φαρμάκου, τόσο ο γιατρός όσο και ο ασθενής είναι σε θέση να διακρίνουν τις υψηλές δόσεις ψυχεδελικών από το εικονικό φάρμακο. Οι ερευνητές είναι πλέον πιο αυστηροί στη δημιουργία πειραμάτων ελέγχου, θέτοντας νέα ερωτήματα -και εδώ βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου, αντί να περιγράφουν μια άυλη μυστικιστική εμπειρία, οι επιστήμονες μετρούν τον αριθμό των ακίδων ή των υποδοχέων για να εξετάσουν το φαινόμενο από μια πιο υλιστική οπτική γωνία.
Αρχικά, η έρευνα για τα ψυχεδελικά ξεκίνησε με άλλους στόχους και ερωτήματα. Στη δεκαετία του 1950, οι ψυχίατροι διερεύνησαν τη δυνατότητα χρήσης ψυχεδελικών ουσιών τόσο για την κατανόηση της φύσης των ψυχώσεων (λαμβάνοντας τα οι ίδιοι) όσο και για τη συνοδεία της ψυχοθεραπείας (στην περίπτωση αυτή οι ψυχοδραστικές ουσίες λαμβάνονταν ήδη από τους ασθενείς). Ωστόσο, αφού το LSD διέρρευσε από τα εργαστήρια στους δρόμους, η έρευνα απαγορεύτηκε, πρώτα στις ΗΠΑ και στη συνέχεια σε πολλές άλλες χώρες. Η απαγόρευση στις ΗΠΑ και το ξέσπασμα του πολέμου κατά των ναρκωτικών αποδίδεται στο γεγονός ότι τη δεκαετία του 1960 η Αμερική βρισκόταν σε πόλεμο με το Βιετνάμ και μεταξύ των συμμετεχόντων στο αντιπολεμικό κίνημα ήταν οι χίπις, μια αντικουλτούρα που εν μέρει συνδέεται με τη χρήση ψυχεδελικών ουσιών. Η αμερικανική κυβέρνηση δαιμονοποίησε το LSD διαδίδοντας μύθους, όπως ότι το LSD περιείχε το δηλητήριο στρυχνίνη.
Φυσικά, αυτό δεν συνέβαλε στην άνθηση της επιστημονικής έρευνας, η οποία άνθισε δεκαετίες αργότερα και ονομάστηκε "ψυχεδελική αναγέννηση" - έκτοτε, τα ψυχεδελικά έχουν διερευνηθεί ως θεραπεία για την κατάθλιψη, το PTSD, τις εξαρτήσεις από ουσίες, μειώνοντας το άγχος που σχετίζεται με το φόβο του θανάτου σε άτομα με καρκίνο τελικού σταδίου.
Σήμερα, η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στις πιλοτικές μελέτες και στις μελέτες παρακολούθησης έχει αρχίσει να αναθεωρείται, καθώς η ψυχεδελική εμπειρία καθιστά εξαιρετικά δύσκολες τις διπλά τυφλές ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο δοκιμές (αυτό που λένε οι επιστήμονες αντί για μαντινάδα), επειδή, παρά τη χρήση ενεργού εικονικού φαρμάκου, τόσο ο γιατρός όσο και ο ασθενής είναι σε θέση να διακρίνουν τις υψηλές δόσεις ψυχεδελικών από το εικονικό φάρμακο. Οι ερευνητές είναι πλέον πιο αυστηροί στη δημιουργία πειραμάτων ελέγχου, θέτοντας νέα ερωτήματα -και εδώ βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου, αντί να περιγράφουν μια άυλη μυστικιστική εμπειρία, οι επιστήμονες μετρούν τον αριθμό των ακίδων ή των υποδοχέων για να εξετάσουν το φαινόμενο από μια πιο υλιστική οπτική γωνία.
Μιλώντας για ψυχοπλαστικογόνα, δεν μπορούμε παρά να αναφέρουμε το πιο γνωστό από αυτά - την κεταμίνη, η οποία προκαλεί ραγδαίες αλλαγές στον προμετωπιαίο φλοιό μέσω της αύξησης του αριθμού των ακίδων. Ίσως, η αντικαταθλιπτική δράση της κεταμίνης να σχετίζεται με αυτό (Εικόνα 5), καθώς θεωρείται ότι στην κατάθλιψη μειώνεται ο αριθμός των δενδριτικών ακίδων, οπότε η αύξηση του αριθμού τους μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την ανάρρωση.
Όσον αφορά την ιατρική χρήση, υπάρχουν μελέτες που αναφέρουν ότι δεν υπάρχουν σοβαρές παρενέργειες όταν η κεταμίνη χρησιμοποιείται για την ανακούφιση από τον έντονο πόνο σε τμήματα επειγόντων περιστατικών, ενώ άλλες αναφέρουν την ίδια συχνότητα ανεπιθύμητων ενεργειών με τις βενζοδιαζεπίνες. Σε τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές που επικεντρώνονται στον μετεγχειρητικό πόνο, η κεταμίνη δεν έχει επιδείξει ανεπιθύμητες ενέργειες -και παρόλα αυτά αποτελεσματική ανακούφιση από τον πόνο βραχυπρόθεσμα, καθώς και μειωμένη χρήση οπιοειδών όταν η κεταμίνη προστίθεται ως βοηθητικό μέσο στη γενική αναισθησία. Όλα αυτά συμβαίνουν σε χαμηλές δόσεις, καθώς πάνω από 1 mg/kg προκαλεί ήδη όχι μόνο καταστολή, αλλά και διαχωριστική κατάσταση.
Και στις ΗΠΑ το 2019, το S-αντιομερές της κεταμίνης, το οποίο είναι πιο ισχυρό από το R-αντιομερές, εγκρίθηκε από τον FDA (Food and Drug Administration) για τη θεραπεία της ανθεκτικής κατάθλιψης. Ωστόσο, οι επιστήμονες ανησυχούν ότι η κεταμίνη προκαλεί εθισμό, οπότε η έρευνα αυτή χρειάζεται ενδελεχή, μεγάλης κλίμακας παρακολούθηση.
Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι το θεραπευτικό δυναμικό των ψυχεδελικών μπορεί να περιορίζεται από τους ακόλουθους παράγοντες.
Όσον αφορά την ιατρική χρήση, υπάρχουν μελέτες που αναφέρουν ότι δεν υπάρχουν σοβαρές παρενέργειες όταν η κεταμίνη χρησιμοποιείται για την ανακούφιση από τον έντονο πόνο σε τμήματα επειγόντων περιστατικών, ενώ άλλες αναφέρουν την ίδια συχνότητα ανεπιθύμητων ενεργειών με τις βενζοδιαζεπίνες. Σε τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές που επικεντρώνονται στον μετεγχειρητικό πόνο, η κεταμίνη δεν έχει επιδείξει ανεπιθύμητες ενέργειες -και παρόλα αυτά αποτελεσματική ανακούφιση από τον πόνο βραχυπρόθεσμα, καθώς και μειωμένη χρήση οπιοειδών όταν η κεταμίνη προστίθεται ως βοηθητικό μέσο στη γενική αναισθησία. Όλα αυτά συμβαίνουν σε χαμηλές δόσεις, καθώς πάνω από 1 mg/kg προκαλεί ήδη όχι μόνο καταστολή, αλλά και διαχωριστική κατάσταση.
Και στις ΗΠΑ το 2019, το S-αντιομερές της κεταμίνης, το οποίο είναι πιο ισχυρό από το R-αντιομερές, εγκρίθηκε από τον FDA (Food and Drug Administration) για τη θεραπεία της ανθεκτικής κατάθλιψης. Ωστόσο, οι επιστήμονες ανησυχούν ότι η κεταμίνη προκαλεί εθισμό, οπότε η έρευνα αυτή χρειάζεται ενδελεχή, μεγάλης κλίμακας παρακολούθηση.
Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι το θεραπευτικό δυναμικό των ψυχεδελικών μπορεί να περιορίζεται από τους ακόλουθους παράγοντες.
- Πιθανότητα βραχυπρόθεσμου άγχους ή ψυχολογικής δυσφορίας.
- Αντενδείξεις χρήσης λόγω ιστορικού ψυχιατρικών διαταραχών.
- Υψηλή τιμή της ψυχεδελικής θεραπείας (λόγω της ανάγκης συμμετοχής ειδικών που θα συνοδεύουν τον ασθενή καθ' όλη τη διάρκεια της ψυχεδελικής επίδρασης).
Στις χώρες όπου αναπτύσσεται αυτή η έρευνα, υπάρχει ήδη ένα Κέντρο για τη Μελέτη των Ψυχεδελικών και της Συνείδησης (ΗΠΑ) και ένα Κέντρο για τη Μελέτη των Ψυχεδελικών (Ηνωμένο Βασίλειο). Ξεχωριστά, αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι, δεδομένου ότι οι ψυχοδραστικές ουσίες βρίσκονται εκτός νόμου, απαιτείται ειδική άδεια για να λάβει κανείς άδεια εργασίας με αυτές.
Το βιβλίο του Stanislav Grof, του πρωτοπόρου της θεραπείας που σχετίζεται με το LSD, έχει πληροφορίες για το επιστημονικό παράδειγμα: πόσο άκαμπτο είναι όταν γίνεται αποδεκτό από την ακαδημαϊκή κοινότητα- πόσο περιορίζεται από τον επιστήμονα που γίνεται απλώς "λύτης προβλημάτων" και όχι αμφισβητούμενο υποκείμενο και που εξερευνά μόνο εκείνο το πεδίο του ανεξήγητου που θεωρείται πολύτιμο μέσα στο παράδειγμα. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, δεν γεννιέται επαναστατική γνώση, δεν εξετάζονται νέες έννοιες και παρατηρείται στασιμότητα για δεκαετίες.
Σήμερα, αντίθετα, οι πρεσβευτές της ψυχεδελικής αναγέννησης ξεπερνούν τα παραδείγματα του παρελθόντος και αναρωτιούνται: μπορεί να αλλάξει η δομή των ψυχεδελικών, ώστε να διατηρηθούν τα θεραπευτικά τους αποτελέσματα, αλλά να αφαιρεθούν τα παραισθησιογόνα; Και είναι δυνατόν οι θεραπευτικές επιδράσεις των ψυχεδελικών να οφείλονται ειδικά στις επιδράσεις τους στη νευροπλαστικότητα και όχι σε βαθιές μυστικιστικές εμπειρίες;
Σήμερα, αντίθετα, οι πρεσβευτές της ψυχεδελικής αναγέννησης ξεπερνούν τα παραδείγματα του παρελθόντος και αναρωτιούνται: μπορεί να αλλάξει η δομή των ψυχεδελικών, ώστε να διατηρηθούν τα θεραπευτικά τους αποτελέσματα, αλλά να αφαιρεθούν τα παραισθησιογόνα; Και είναι δυνατόν οι θεραπευτικές επιδράσεις των ψυχεδελικών να οφείλονται ειδικά στις επιδράσεις τους στη νευροπλαστικότητα και όχι σε βαθιές μυστικιστικές εμπειρίες;